نویسنده: مهدی محمدی قناتغستانی (1)
منبع: راسخون




 

چکیده

لشکرکشی صلیبیان به جهان اسلام و فتوحات گسترده و سریع مسیحیان در سرزمینهایی که برای مسلمانان دارای قداست بود، شک سنگینی به جهان اسلام وارد کرد. حضور نیروی نظامی غیر مسلمان در بیت المقدس، قبله‌ی اول مسلمانان باعث ایجاد حرکتهای جهادی علیه صلیبیان شد. این حرکات نظامی به چند شکل صورت پذیرفت: 1- استفاده از دین اسلام به عنوان عامل اتحاد ممالک اسلامی 2- مقاومت شهرهای اسلامی به همراهی علما در برابر حملات صلیبیان و بیزانس 3- فراخوان به جهاد از طرف حکومت های اسلامی علیه صلیبیان و مهاجرت قبایل ترک و ترکمن به شام برای جهاد با صلیبیان. حکومت اتابکان زنگی اولین حکومت مسلمانی بود که با استفاده از دین اسلام به اتحاد منطقه شام و مصر و اعلان فراگیر جهاد علیه صلیبیان پرداخت و از این رو الگویی برای حکومت های جهادگر بعد از خود برای مقابله با صلیبیان شد بنابراین بررسی نقش دین در مدیریت منابع انسانی در جنگهای صلیبی و حکومت اتابکان زنگی می تواند الگویی برای جوامع امروز اسلامی باشد.

واژگان کلیدی

جنگهای صلیبی، اتابکان زنگی، شام، جهاد، ترکمانان، مطوعه.

مقدمه

حمله صلیبیان به سواحل شرقی مدیترانه و فتوحات سریع و گسترده آنها در یمن و شامات، جهان اسلام را در بهت و تحیر فرو برد فتح رها و بیت المقدس و همچنین پیشروی صلیبیان به مصر، زنگ خطری بود که حکومت های اسلامی را به خود آورد و از آن پس مسئله جهاد علیه صلیبیان برای باز پس گیری قبله‌ی اول مسلمانان آغاز شد. قبل از ورود صلیبیان این منطقه عرصه کشمکش بین نیروهای سلجوقی و خلافت فاطمی مصر بود اما هر دوی این حکومت ها مسلمان بوده و شکست یا پیروزی هر یک لطمه چندانی به اسلام و مسلمین وارد نمی کرد اما ورود صلیبیان به بیت المقدس علاوه بر کشتارهای فجیع به غرور دینی مسلمانان ضربه بزرگی وارد کرد از این حرکتهای مسلمانان برای مقابله با صلیبیان همگی با استفاده از نیروی دین در بسیج نیروها و جهاد علیه صلیبیان بود. این حملات چه در بعد تهاجمی مانند جنگهای برادران ارتقی، چه در بعد دفاعی مانند دفاع مردم دمشق و حلب در برابر صلیبیان و بیزانس همگی با استفاده از توان دین برای سازماندهی نیروی جهادگر و غازی بود. اما مشکل اساسی این حرکتها تفرقه و تشتت نظر در مقابله با صلیبیان بود. با شکل گیری دولت اتابکان زنگی در سال 521 ه. ق. حرکت جهادی برای اتحاد ممالک اسلامی و مقابله با صلیبیان توسط عماد الدین زنگی آغاز شد. روند اتحاد ممالک اسلامی زیر پرچم زنگیان تا سال 567 ادامه یافت چنانکه حکومت زنگیان از حکومت محلی در شمال عراق به امپراطوری تبدیل شد که از صحراهای لیبی و یمن تا کوه‌های طوروس در اناطولی را در بر می گرفت.
با توجه به این مطالب سوالات این پژوهش از این قرار می باشند:
1- دین اسلام چه تأثیری در مدیریت منابع انسانی مسلمانان در جنگهای صلیبی داشت؟
2- ابعاد بهره گیری اتابکان زنگی از اسلام برای مدیریت نیروی انسانی چه بود؟
در این پژوهش فرض بر آن است که حملات صلیبیان به جهان اسلام، موجب شکل گیری حرکتهای مقاومتی متکی به دین در سرزمینهای مفتوحه شد. حکومت اتابکان زنگی با استفاده از شعائر اسلامی شروع به اتحاد ممالک اسلامی درگیر هجوم صلیبیان نمودند. از سوی دیگر اتابکان زنگی با استفاده از کارایی دین اسلام، اقدام به جذب و سازماندهی نیرو اعم از ترکمانان، مطوعه، احداث و غیره در میدانهای نبرد و شهرها نمودند.

تعاریف مفهومی

شام:

این سرزمین که اروپایی ها آنرا لوانت (Levant ) می نامیدند. برای شام چهار حد است حد جنوبی به سمت آنچه که به مصر می رود، حد شرقی بیابان بین ایله و فرات، حد شمالی سرزمینهای روم و حد غربی دریای روم ( ابن شحنه، 1990 :3 ). این سرزمین کشورهای سوریه، لبنان، فلسطین و قسمتی از اردن کنونی را در بر می گیرد.

جنگهای صلیبی:

جنگهای صلیبی، جنگهایی بودند که از سال 1095 میلادی آغاز شده و حدود دویست سال ادامه یافتند. این جنگها از سوی جهان مسیحی اروپا به علل متعدد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی با رویه ای مذهبی علیه جهان اسلام برپا گردید. طی این دویست سال 8 لشکرکشی بزرگ و تعداد زیادی جنگهای کوچک علیه جهان اسلام انجام شد. هدف اولیه این جنگها تسخیر بیت المقدس، زادگاه مسیح بود اما پس از لشکرکشی دوم این جنگها کاملاً تغییر رویه داده به جنگ بر سر قدرت و ثروت در ممالک شرقی برای شوالیه های اروپایی تبدیل شد. برای اطلاع بیشتر ر. ک. ( رانسیمان، 1386: 1/ 27 )

1. اوضاع منطقه شام هنگام شروع جنگهای صلیبی

منطقه شام، در تاریخ اسلام از جمله حساس ترین مکانهای راهبردی به شمار می رفت. چرا که از یک سو بیت المقدس، قبله‌ی اول جهان اسلام را در خود جای داده بود و از لحاظ مذهبی اهمیت بسیاری برای جهان اسلام داشت و از سوی دیگر پل ارتباطی سرزمین‌های مختلف اسلامی از جمله عراق، جزیره، آناطولی، عربستان و در نهایت مصر به یکدیگر بود. به علت همسایگی با دریای مدیترانه اولین راه ارتباطی جهان اسلام با جهان اروپایی محسوب می‌شد و به این دلیل سواحل آن اهمیت زیادی در اقتصاد و تجارت حکومتهای اسلامی داشت. این منطقه جغرافیایی بیابانی خشک دارد که به علت منابع محدود و پراکنده آب، امکان تشکیل دولتی یک پارچه و متحد در دوران گذشته وجود نداشت. از این رو در تاریخ این منطقه حکومتهایی که شام را تسخیر کرده و آن را با سایر مناطق اسلامی متحد ساختند از خارج از این منطقه بودند. خواه از سمت شرق و عراق ( مانند اتابکان زنگی و سلاجقه )، خواه از سمت جنوب غرب و مصر ( مانند طولونیان، اخشیدیان، خلفای فاطمی، ایوبیان و ممالیک ) و خواه از سمت شمال و آناطولی ( مانند امپراطوری عثمانی ). با وجود تمام این مزایا، شام به علت همسایگی با امپراطوری بیزانس به عنوان مهم ترین دارالحرب مسلمانان شناخته می شده و همواره خطر غرب مسیحی آنرا تهدید می کرد.
منطقه شام در قرن پنجم هجری توسط سلجوقیان به تصرف درآمد (2) و دولت اسماعیلی خلافت فاطمی (3) تا مرزهای شبه جزیره سینا عقب نشست. درگیری های مذهبی بین حکومت تازه وارد سلجوقی سنی مذهب و خلافت فاطمی اسماعیلی منطقه را به حالتی نظامی و آماده باش جنگی طی چندین سال فرو برد که البته درگیری بین سرداران (4) سلجوقی و حکام و حضور قبایل بیابان گرد نظامی ترکمن این حالت نظامی را تشدید می کرد اما تا زمانی که حکومت سلجوقی بر اساس دیوانسالاری دقیق ایرانیانی چون خواجه نظام الملک اداره می شد امکان شورش حکام محلی و تفرقه‌ی سرزمینهای امپراطوری وجود نداشت. (5) با مرگ سلطان ملکشاه سلجوقی امپراطوری سلجوقیان عرصه‌ی کشمکش پسران، برادران و نزدیکان سلطان ملکشاه برای رسیدن به قدرت شد. این واقعه باعث تقسیم شدن امپراطوری سلجوقی به قسمت‌های مختلف گردید که در هر یک از این نقاط شخصی از خاندان سلطنتی، سردار نظامی، یا فردی از اتابکان حکومت را در دست گرفته بود ( الصلابی، 2006: 131، عبادی، بی تا: 38 ) و فقط به صورت اسمی تابعیت سلاجقه بزرگ را داشتند. این کشمکش‌ها باعث ضعف بسیار حکومت سلجوقی شده و بالطبع آن علاوه بر ستیزه‌های داخلی، امپراطوری عرصه تاخت و تاز کشورهای همسایه نیز گردید.
منطقه شام نیز از این درگیری‌ها مستثنی نبود سلاجقه تلاش زیادی برای تسلط بر شام نمودند ملکشاه برای ادامه هدف جهادی پدرش به شام لشکرکشی کرد تا این کار مقدمه‌ای باشد برای جنگ با فاطمیان و تسخیر مصر. ( الصلابی، 2006: 91 ) با مرگ ملکشاه، تتش بن آلب ارسلان مؤسس و حاکم سلاجقه شام (6) برای به دست گرفتن قدرت به جنگ با برکیارق بن ملکشاه پرداخت که در جنگ ری از برادرزاده‌ی خود شکست خورد ( بنداری، 2536 : 95) در آن زمان حکومت‌های متعددی در منطقه شام حضور داشت که غالباً سرداران نظامی دوران فتوحات شام بودند و یا فرماندارانی که سلاجقه بزرگ آنان را برای حکمرانی بر این منطقه گمارده بودند اما به علت وجود دو قدرت برتر در منطقه یعنی اتابکان موصل (7) و سلاجقه شام درگیری زیادی بین طرفین نبود بدلیل اینکه عرصه‌ی کشمکش برای آنها وجود نداشت.
در جنگ بین تتش و برکیارق، قسیم‌الدوله آق سنقر جانب برکیارق را گرفته و علیه تتش جنگید. پس از بازگشت تتش به دمشق جنگی بین اتابک موصل و حاکم سلجوقی شام رخ داد که به مرگ قسیم‌الدوله آق سنقر منجر شد. ( ابن واصل، 1383 :1/55، ابی شامه، 1992: 1/183 ) با مرگ آق سنقر در سال 487 ه. ق. و مرگ تاج‌الدوله تتش در سال 507 ه. ق. اوضاع منطقه شام بیش از پیش دچار تنش و نزاع گردید چرا که دیگر دو قدرت بزرگ منطقه‌ای به چند حکومت کوچک تقسیم شده بودند و حکومت موصل نیز بدون داشتن حاکمی ثابت بین افرادی که از طرف سلاجقه عراق مشخص می‌شدند دست به دست شد. ( ابن واصل، 1383 :1/59 تا 63 ) اخلاف تتش نیز لیاقت پدر را در کشورداری نداشته و در سال 497 ه. ق. توسط اتابک طغتگین حکومت سلاجقه شام از بین رفته و حکومت اتابکان دمشق یا آل بوری (8) جایگزین آن شد. ( ابن قلانسی، 1983 : 331 ) در این شرایط حکومت‌های اسلامی منطقه به این قرار بودند: آل ارتق (9) در دو منطقه حصن کیفا (10) و ماردین (11)، حکومت سلاجقه شام و بعداً اتابکان بوری در دمشق و حوالی آن. حکومت مستقل امیر بوزان در حلب، (12) اتابکان سلاجقه عراق در موصل خلافت فاطمی در جنوب تا صرخد (13) و عسقلان (14) و نیز حکومت طوایف عرب که در پی جنگ با سلاجقه و عباسیان تا منطقه شام نیز پیش آمده (15) و اماراتی برای خود تشکیل دادند. ( عبادی، بی تا : 39)
در چنین شرایطی جنگ‌های صلیبی نیز شروع شده و بر بحران سیاسی منطقه افزود حمله‌ی لشکر شوالیه‌های جنگ اول صلیبی به مرزهای اسلامی شام از سال 1096 م. / 488 ه. ق. شروع و باعث شد که اولین و بزرگ‌ترین حکومت صلیبی در منطقه تشکیل شود. ( الصَّلاَّبی، 2007: 500 ) حمله اول صلیبی - لشکرکشی شوالیه‌ها - به شام از مناطق جنوبی آسیایی صغیر به شام صورت گرفت که با فتح تل باشر (16) و قلعه راوندان (17) فتوحات صلیبیان در شام آغاز شد.
پس از آن به دعوت ثوروس فرمانروای شهر رها (18) صلیبیان را برای فتح آن شهر دعوت کرد و پس از کشته شدن توروس توسط توطئه بالودین شهر رها در سال 1097م. 491 ه. ق. به تصرف صلیبیان درآمد ( عودی، 1387 :80 ) پس از آن رها در دست صلیبیان بود تا عمادالدین آن را فتح کرد. پس از آن صلیبیان به سمت جنوب سرازیر شده و به فتوحات در نواحی ساحلی شام پرداختند. شهرهای انطاکیه طرابلس و سرانجام بیت‌المقدس به ترتیب به دست صلیبیان افتاد و بدین ترتیب دولتهای صلیبی در شام تشکیل گردید. حکومت صلیبیان در شام به چهار منطقه لاتینی تقسیم شدند: رها در شمال فرات، انطاکیه در شمال شام، طرابلس در ساحل شام و حکومت بیت‌المقدس در قلب فلسطین به اضافه کنت نشینان بزرگ صیدا، یافا، عسقلان و جلیل و دوازده اقطاع که صاحبانشان آنها را از حاکم بیت المقدس اقطاع گرفته بودند مانند ارسوف، حبرون، الدروم، قیصریه، نابلس، و ... . ( الصَّلاَّبی، 2007: 500 ) علت اصلی پیروزی صلیبیان و شکل‌گیری دولتهای آنها و بقای آن، عدم همکاری بین دولت‌های شام و مصر و عدم تطابق دینی آنها بود این تفکیک سیاسی باعث به وجود آمدن پیروزی صلیبیان شد. ( بارکر، بی تا : 48، احمد عوض، 2000 : 155
فتح شهرهای رها و بیت‌المقدس تأثیر زیادی بر مسلمانان منطقه گذارد و سبب بوجود آمدن حرکت‌های جهادی علیه صلیبیان در شام شد. ( عاشور، بی تا : 11) این حرکت‌های جهادی عناصر غیر عرب را به شرق میانه اسلامی خاصه سرزمین‌های شام برای جهاد با صلیبیان وارد کرد از جمله این عناصر ترکها، کردها و ترکمانان بودند و بعداً در منطقه شام عامل مهمی در جنگ‌های علیه صلیبیان شدند. ( شبارو، 1994: 126) جنگ‌هایی علیه حکومت‌های صلیبی از طرف حاکمان اسلامی صورت پذیرفت. در شمال آل ارتق به فرماندهی دو برادر ایلغازی و سکمان جنگ‌های زیادی علیه صلیبیان در رها و انطاکیه انجام دادند ( بارکر، بی تا :49 ) در جنوب در طرابلس و سرزمین‌های بیت‌المقدس حکومت سلاجقه و بعداً آل بوری جنگ‌های زیادی با صلیبیان کردند، از جمله حملات آنها به طرابلس ( الحریری، 1371: 76، ابرهارد مایر، 1371: 108) و نبردهایشان با فلوک، شاه بیت‌المقدس و ریموند دوم بود. ( ابن واصل، 1383: 60، ابن اثیر، بی تا :18) تا قبل از تشکیل دولت زنگیان آل بوری بیشترین نقش را در جنگ با صلیبیان به عهده داشت و از همین رهگذر مشروعیت و مقبولیت در منطقه یافت اگرچه بعدها برای مقابله با زنگیان از هم پیمانی با صلیبیان خودداری نکرد.
اتابکان موصل نیز حملات و نبردهایی علیه صلیبیان داشتند مانند حملات مودود اتابک موصل در سال 506ه. ق. به عکا (19)؛ اما به دلیل مشکلات در شرق و مدت کوتاه حکومت نتوانست به صورت یک پارچه و منسجم به جهاد علیه صلیبیان بپردازند. در چنین شرایطی تشکیل حکومت اتابکان زنگی در شام باعث ایجاد اولین اتحاد حکومتهای اسلامی درگیر جنگ‌های صلیبی شد.

1. تشکیل حکومت اتابکان زنگی آغاز اتحاد جهان اسلام و جهاد منظم علیه صلیبیان

اتابکان زنگی مهم‌ترین حکومت شام و جزیره بعد از میان رفتن سلاجقه در این مناطق بودند. آنها توانستند در مدت 48 سال (20) علاوه بر اتحاد منطقه شام، امپراطوری وسیعی از صحراهای لیبی تا کوه‌های سیواس تشکیل داده و هیجانی عظیم در جهان اسلام در پرتو درایت و ثروت خود برای جهاد با صلیبیان ایجاد کنند. اتابکان زنگی در حکومت خود به میزان بسیار زیادی از الگوی سلجوقی تبعیت می‌کردند، زیرا از یک سو خادمان امپراتوری سلجوقی بوده و از سوی دیگر عناصری که در حکومت آن‌ها به کار گرفته شد، همان عناصر دوره سلجوقی بودند. مقام اتابکی یکی از سمت‌های درباری در دوره سلجوقی بوده که در اواخر دوره سلجوقی به فرماندهان نظامی داده می‌شد و همین باعث گردید که حکومت زنگیان با طرحی سلجوقی به صورت الگویی برای دولت ایوبیان مصر درآمده ( قلقلشندی، بی‌تا :4/39 ) و بعد از ایوبیان این الگوی اداری و نظامی به ممالیک رسیده ( صلابی، 2006: 65؛ محسن محمد، 2003: 38 و41؛ عبادی، بی تا: 36 ) و از این طریق، نظم اداری و نظامی شرق با تماس با صلیبیان به غرب منتقل شد ( صلابی، 2007: 287 ). در سال 521 ه. ق. با مرگ اتابک آق سنقر برسقی، جاولی سقاوو که از ممالیک آق سنقر بود قاضی کمال الدین شهرزوری و امیر صلاح الدین یاغیسیانی را به دربار سلطان محمود سلجوقی فرستاده تا حکومت موصل را برای وی بگیرند اما ترس بزرگان موصل و جزیره از امیر جاولی باعث شد که آن‌ها با صرف هزینه زیاد حکومت موصل را برای عمادالدین زنگی بن آق سنقر از سلطان محمود بگیرند. سلطان محمود نیز اتابکی پسر خود آلب ارسلان را به وی سپرد. ( ابن اثیر، بی تا: 34؛ ابن واصل، 1383: 1/63؛ ابی شامه، 1991: 1/ 183 ). حکومت عمادالدین ائتلافی بود از سرداران و امرای ترک جزیره. ( بارکر، بی تا: 49).
عمادالدین به سرعت به گسترش قدرت خود در منطقه زد و به زودی بزرگ‌ترین قدرت در شام شده و مهم‌ترین حکومت اتابکی آن را تشکیل داد. ( همانجا ). یکی از مسائل عمده‌ای که توجه عمادالدین را از منطقه شام دور می‌کرد نبردهای سلاجقه عراق با عباسیان بود. عمادالدین در این جنگ‌ها نقش فعالی داشت تا اینکه بعد از سال 527 ه. و شکست از خلیفه المسترشد به سمت و توسعه سرزمینی خود بر ضد صلیبیان و حکومت‌های مسلمان شام روی آورد. ( ابن اثیر، بی تا: 47؛ ابن واصل، 1383 :1/80). عواملی چند این مطلب را نیز تسهیل کرد از جمله مرگ اتابک طغتگین و به قدرت رسیدن فرزندش بوری که عمادالدین را از رقیبی مشروع و قوی راحت کرد و همچنین نبردهایی که نورالدین با آل ارتق در سال 524 ه. ق. داشت باعث تحکیم موقعیت وی در مرزهای شمالی شد. ( ابن اثیر، بی تا: 38 ). عمادالدین پس از تصرف شهرهای مرکزی شام مانند حلب و حماه (21) به سمت دمشق پیش رفت ( بارکر، بی تا: 155؛ عاشور، بی تا :10). این پیشرفت‌ها نیز بدین جهت بود که بعد از مرگ طغتگین این شهرها از دست اتابکان بوری خارج شده بود. ( احمد عوض، 2000 :160) سراسر عمر عماد الدین زنگی به نبرد با حکومت‌های مسلمانان و غیر مسلمانان همسایه گذشت هدف اصلی وی استفاده از وضعیت آشفته منطقه برای ایجاد حکومتی یک پارچه بود. پس از مرگ وی در سال 541ه. ق. / 1146 م. اهدافش توسط فرزند وی نور الدین محمود زنگی دنبال شد. نور الدین ابتدا حکومت صلیبی رها را از میان برد. نور الدین طرح پدر خود مبنی بر اتحاد شام با جزیره و مصر دنبال کرد و برای رسیدن به این هدف تلاش بسیار نمود. تلاش وی برای ایجاد توازن در شمال شام و آناطولی با روابطی حساس با حکومت سلجوقیان روم فضای امنی برای خود ایجاد کرد (22) تا بتواند با خیالی آسوده به جنوب و پیوستن آنها به حکومت خود بپردازد.
بعد از مرگ عمادالدین حکومت وی بین دو فرزندش سیف‌الدین و نورالدین تقسیم شد. سیف‌الدین پسر ارشد حکومت موصل را در دست گرفت و نورالدین که هنگام مرگ عمادالدین در لشکرگاه همراه پدر بود. حکومت حلب را به دست گرفت. ( ابن واصل، 1383 : 152، ابن اثیر، بی تا :84و85، ابی شامه، 1991 :1/ 197. ) اما شرایط سیاسی زمانه به گونه‌ای بود که دو برادر ترجیح دادند با یکدیگر به نزاع نپردازند و نورالدین حاکمیت سیف الدین را پذیرفت. سیف‌الدین علاوه بر اینکه منطقه حاصل‌خیز موصل و جزیره را به دست گرفته بود همراه آن مشکلات آن را با شرق از پدر به ارث برده بود ( رانیسمان، 1386 :2/ 281 ) دو برادر به جای رقابت نورالدین با خیالی راحت از سمت شرق با دو مشکل اصلی روبرو شد. این دو مشکل که زمان زیادی از حکومت نورالدین را به خود مشغول کرد دمشق و حکومت‌های صلیبی دیگر بودند. ( بارکر، بی تا :157) نور الدین محمود از سال 541ه. ق. تا سال 569ه. ق. به طور خستگی ناپذیر در جهت اتحاد منطقه و ثبات بین ممالک اسلامی کوشید. دوره‌ی سی ساله حکومت نور الدین محمود اوج قدرت اتابکان زنگی بود. در این دوره نور الدین چند هدف را دنبال می کرد.
1- حفظ سرزمینهایی که توسط پدر وی فتح شده بود که نمونه‌ی بارز آن رها و تلاش نور الدین برای بازپس گیری آن است.
2- برقراری روابطی با ممالک اسلامی که منجر به اتحاد سرزمینها شود. اجرای این هدف به صور مختلف امکان پذیر شد. نور الدین برای بعضی از سرزمینها که اهمیتی راهبردی داشته و نیاز همیشگی به آنها بود از راه تهدید و نیروی نظامی وارد می شد مانند آل بوری و خلافت فاطمی. برای برخی دیگر که نیاز به همیاری آنها علیه جهاد با صلیبیان داشت سیاستی مسالمت جویانه در پیش گرفت. این سیاست در قبال ترکمانان ارتقی شمال شام کاملاً محسوس و مشهود است. و دسته آخر که بسته به شرایط زمانی روابطی خصمانه و حسنه و ترکیبی از آن نسبت به طرف مقابل در پیش می گرفت مانند سیاستهای حسنه و در عین حال بازدارنده با سلجوقیان روم. تمامی این روابط با حکومت های اسلامی با حفظ وجهه‌ی غازی گری و جهاد علیه صلیبیان بود تا علاوه بر به دست آوردن همکاری دول اسلامی و مشروعیت، روحیه‌ی جنگجویی ممالک شرقی را به جای نزاع با یکدیگر به سمت صلیبیان متمرکز سازد.
3- استفاده از اتحاد ایجاد شده برای جهاد همه جانبه با صلیبیان. نور الدین محمود در مورد هدف آخر تا حدی موفق بود که توانست توازن و ثبات را به نفع مسلمانان در منطقه احیا کند. اما با مرگ وی این توازن به هم خورد که این امر نیز ناشی از عدم تمرکز حکومت های اسلامی آن زمان به دلیل بافت قبیله ای بود. با این وجود پس از مرگ نور الدین و با روی کار آمدن صلاح الدین ایوبی اهداف نور الدین با کمی تفاوت در اجرا دنبال شد ( شبارو، 1994 : 122 ) که بارزترین آن باز پس گیری بیت المقدس توسط وی بود.
در این حال که نورالدین سرزمین‌های غربی حکومت و حلب را به ارث برده بود سرزمین‌هایش مورد تهدید اتابکان بوری دمشق بود لذا سیاست پدرش را در قبال دمشق برای اتحاد سرزمین‌های شام در پی گرفت. برای پیوند دادن مناطق جنوبی شام با شمال آن و سپس پیوند دادن مصر به شام حکومت آل بوری در دمشق سدی مهم محسوب می شد از این رو نور الدین با طرح برنامه ای دقیق که ابتدا اعتماد سازی با کمک به دمشق در جنگ دوم صلیبی و نزدیک شدن تدریجی به قلمرو بوری تضعیف آن بود، توانست پس از حملات زیاد دمشق را به حکومت خود متصل کند (23) و پس از انضمام حکومت دمشق به زنگیان شام، اولویت اول نور الدین فتح مصر بود.
در میان مرزهای مصر مرز شمال شرقی همیشه تهدید کننده تر و آسیب پذیرتر بود. فرمانروایان مصر سعی داشتند که پایگاهی دفاعی در دو طرف سینا و اگر ممکن باشد در فلسطین جنوبی در اختیار داشته باشند و در هنگامی که خود را نیرومند می‌دیدند در اندیشه‌ی پیشرفت به دمشق و حلب و طوروس و فرات بر ضد نیروهای رقیب مستقر در آناطولی یا عراق می‌افتادند و هر وقت امکان رسیدن به پیروزی وجود نداشت می‌کوشیدند که در سوریه حکومت دست نشانده یا لااقل دوستی بر سرکار باشد تا راه نزدیک شدن ایشان به این سرزمین باز باشد و دشمنان نتوانند از دالان سوریه گذشته و به آنها حمله کنند. از سوی دیگر منابعی که در مصر یافت نمی‌شد مانند کانی و الوار در سوریه موجود بود و از این لحاظ هر دو سرزمین یکدیگر را تکمیل می‌کردند. ( هولت و لمتون، 1386: 264 و 265 ) از این رو مصر برای نور الدین علاوه بر منابع اقتصادی و نظامی فراوان، جنبه بازدارندگی آبی و خاکی علیه صلیبیان داشت. علاوه بر آن حکومت اسماعیلی مصر یکی از عوامل تنش در سرزمینهای اسلامی بود. نور الدین با استفاده از حمله صلیبیان به مصر و درخواست کمک خلافت فاطمی از وی به مصر حمله برده و آنرا به تصرف خود درآورد. این کار به وسیله سرداران لایق وی اسد الدین شیرکوه و صلاح الدین ایوبی انجام گرفت که بعد از مرگ نور الدین در مصر حکومت ایوبیان را تشکیل دادند که میراث دار اتابکان زنگی در بسیاری از ابعاد بود.
به دنبال این اقدامات نور الدین از سال541ه. ق. / 1146م. تا سال 569ه. ق. / 1173م. تمامی حکومت‌های ترک منطقه را زیر سلطه خود گرفته بود و این کارها را با تکیه بر نیروی نظامی ترک و ترکمان انجام داده بود. (24) تمام تلاش نور الدین برای اتحاد شام برای از بین بردن دشمن اصلی حکومتهای اسلامی منطقه یعنی صلیبیان بود.

1. نقش دین در مدیریت نیروی انسانی مسلمانان

3-1. نیروی احداث و روحانیون در دفاع از شهرها

مبارزه‌ی دائمی اتابکان زنگی با صلیبیان و بیزانس به عنوان جهاد، آنها را از حمایت علما دینی و نیروی مطوعین (25) برخوردار می کرد. ( صلابی:2006، 68 ) نورالدین محمود با متصوفه رابطه‌ی خوبی داشت از این رو می توانست در حفظ شهرها بر نیروی آنها تکیه کند. ( ابن قاضی شهبه، 1971: 17) وی با استفاده از کمک احداث و مطوعین توانست بر دمشق چیره شود. ( ابن واصل، 1383: 1/ 172) در محاصره حلب در سال 533ه. ق. به دست رومیان فنیان حلب به مقابله با آنها پرداختند تا نیروی عماء الدین از جزیره رسید. ( همان:114) و نیز نیروی مردمی شیزر در سال 532 ه. ق. مقاومتی سخت در مقابل رومیان نمودند تا سپاه عماد الدین زنگی به یاری آنها رسید. از سوی دیگر جنگ برای اتحاد منطقه و جهاد علیه صلیبیان عاملی بود که مردم منطقه را به یاری اتابکان زنگی برای تحقق اهداف خود می رساند. نقب زدن قلاع و کندن خندق ها از جمله کمکهایی بود که نیروی مردمی برای یاری حکومت غازی اتابکان زنگی انجام می دادند. ( صلابی، 2006: 66) در جنگ دوم صلیبی حضور علمای اسلام در میدان نبرد در حومه دمشق بسیار پر رنگ بود تا جایی که قبل از رسیدن نیروی نور الدین محمود زنگی ارتش آلمانی و فرانسوی صلیبی عقب نشینی کردند. ( ابن قلانسی، 1983: 463)

3-2. نقش دین اسلام در برانگیزندگی نیروی ترکمانان

ترکمانان پس از مهاجرت از آسیای مرکزی به خراسان و عراق و جزیره به بلاد شام و آسیای صغیر آمده و تأثیر عمیقی بر شام گذاشتند. ( زنگی، 1993: 205و206 ) تا جایی که ظاهر حاکمان منطقه نیز شباهت زیادی به ترکمانان داشت. ( ابی شامه، 1991: 1/233. ابن واصل، 1383: 1/161 ) عناصر غیر عرب زیادی به مشرق عربی اسلامی مخصوصاً شام به قصد جهاد با صلیبیان یا در جستجوی منافع اقتصادی وارد شده بودند از جمله این عناصر ترکها کردها و ترکمانان بودند که بزودی رکن اصلی در جهاد با صلیبیان شدند ( شبارو، 1994: 126) توان زیاد ترکمانان آنها را در امر جهاد بسیار یاری نمود و پس از این دوره تا چندین قرن نیروی اصلی حکومت های اسلامی ترکان و ترکمانان بودند.
با شروع جنگ های صلیبی در سال 489 و تصرف شام و جزیره به دست آنها با ترکمانان عامل اصلی برای مبارزه با صلیبیان بودند. ( ذکار، 1995: 1/19) فتح شام و جزیره به دست سلاجقه و به خصوص پس از نبرد ملازگرد باعث شده بود که چندین حکومت ترک در این منطقه بوجود آید. از جمله این حکومت‌ها می‌توان به آل بوری(26) در دمشق آل ارتق (27) در حصن کیفا و ماردین، دانشمندیه (28) در سیواس، سلاجقه شام (29) و بعد اتابکان اشاره کرد. اجتماع بیشتر ترکمانان در شهر حلب بود چرا که به آسیای صغیر نزدیک تر بوده و مکانی برای جمع آوری غنائم حاصل از غارت بیزانس و ارمنستان بود. ( ابن العدیم، 1996: 195)
سپاه شام در این دوره علی الاغلب بر سه قسم بود 1- ترکانی که در شهرها اسکان داشتند و سپاه دائمی بودند 2 ترکمانان عشایری که به صورت مزدور به خدمت گرفته می شدند 3- سپاه اعراب بدوی که از قبایل اطراف تأمین می شد. ( ابن قلانسی، 1983: 358 ) از زمان طفتگین عملاً ترکمانان به عنوان عنصر نظامی به خدمت حکومت های منطقه گرفته شدند. ( همان:214و243 ) فرقه های مختلفی از ترکمانان مانند یاروقیه(30)، ناورکیه و قرلو (31) در مناطق مختلف شام مانند حلب و صور تشکیل شد که صرفاً به امر جنگ و جهاد با صلیبیان مشغول بودند. این نیروها که به عنوان مزدور برای حکومتهای اسلامی می جنگیدند همواره مشعل جهاد را علیه صلیبیان روشن نگاه داشتند.
نیروی ترکمان مهمترین نیروی اتابکان زنگی را تشکیل می داد. فریضه جهاد یکی از عوامل مهمی بود که باعث می شد تا نیروی بیابانگردان ترکمان به حکومت های اسلامی جهت جهاد با صلیبیان یاری رسانند. ابن قلانسی اشاره کرده است که عماد الدین زنگی هنگام محاصر رها با ترکمانان نامه نگاری کرده و آنها را برای یاری نظامی و اداء فریضه جهاد دعوت کرد پس تعداد زیادی از ترکمانان به وی ملحق شدند. ( ابن قلانسی، 1983: 436 ) عماد الدین زنگی برای مبارزه با صلیبیان در وحله اول از ترکمانان استفاده می کرد ( صلابی، 2006: 66 ) حلب به عنوان مرکز حکومت زنگیان امکان دسترسی آسان به قبایل ترکمان را فراهم می کرد. ( ابن واصل، 1383: 1/168) تقریباً در تمامی نبردهای حکومت زنگیان نیروی ترکمان در حجم بالا به کار گرفته می شد. ( ابن قلانسی، 1983: 521 ) اهمیت ترکمانان علاوه بر مزایای یاد شده به خاطر نوع سلاح آنها نیز بود سلاح غالب آنها تیر و کمان بود که در حال تاخت به سمت دشمن پرتاب می کردند و این موثرترین سلاح برای رویارویی با سواره نظام سنگین اسلحه صلیبی - قنطاریات - بود. ( ابن واصل، 1383: 1/234 ) از این رو در فتح مصر و حفظ آن برای اتابکان زنگی نقش مهمی ایفا کردند. ترکمانان به علت خوی بدوی و بیابان گردی بعضاً به غارت شهرهای اسلامی نیز می پرداختند از این رو اتابکان زنگی به سرکوب آنها نیز می پرداختند. ( ابن قلانسی، 1983: 447) به طور خلاصه می توان گفت توان نظامی بالای ترکمانان باعث شده بود که شغل اصلی آنها جنگ باشد اما مفهوم جهاد با کفار عامل جهت دهی به این توان در قالب جنگ و مبارزه اسلامی و الهی با صلیبیان بود.

نتیجه

اوضاع منطقه شامات در زمان شروع حمله صلیبی نا آرام بود و حاکمان محلی در کشمکش با هم بودند، جنگ‌های صلیبی بر نظام فکری و فرهنگی – اجتماعی خاورمیانه اثر سوء گذاشت. پس از جنگ صلیبی اول و اشغال بیت‌المقدس، تکاپوی بازپس گیری سرزمینهای اشغالی در زیر پرچم اسلام و جهاد علیه صلیبیان آغاز شد اما به دلیل عدم وحدت بین حکومت های اسلامی امکان تفوق بر صلیبیان هموار نشد. تشکیل حکومت زنگی آغاز اتحاد دول اسلامی منطقه بود. حکام زنگی من جمله عمادالدین زنگی و پسرش نورالدین محمود نقش مهمی در این اتحاد داشتند. آنها با بهره گیری از تعالیم دین اسلام و شعار وحدت مسلمانان، حکومت های موجود در منطقه را در زیر یک پرچم گرد آورد و نیروهای مسلمان را تحت عنوان جهاد سازماندهی کردند به این ترتیب توانستند به صورت یکپارچه و منظم به جنگ علیه صلیبیان بپردازند. این سازمان دهی به طور آشکار در جذب نیروی نظامی ترکمانان غازی و تشویق آنها به جهاد علیه صلیبیان بود به گونه ای که ترکمانان نیروی اصلی سپاه اسلام را تشکیل می دادند و پیروزی های بزرگی برای جهان اسلام در مدت دویست سال جنگهای صلیبی به دست آوردند. نوع دیگری از این سازمان دهی که نقش دین در آن به مراتب پر رنگتر بود، نیروی مردمی بود که هنگام تهاجم مسیحیان به شهرها از آن دفاع می کردند. در این مقاومتها نقش علمای دین در تهییج و پیکار در صف مقدم بسیار حائز اهمیت بود چنان که بدون نیاز به نیروی حکومت بعضاً به طور کامل در برابر مسیحیان بیزانسی و صلیبی ایستادگی کردند. حکام زنگی به عنوان یک مسلمان غازی برای ایجاد اتحاد میان مسلمانان سعی خود را کردند و تا حدّ زیادی نیز موفق شدند طیف های مختلف را زیر یک بیرق به نام اسلام با هم متحد کنند. طبق این اصل بود که بسیاری از نیروهای جنگی نظیر ترکمانان و مطوعه و سایر مبارزان مسلمان در خدمت دفاع از سرزمینهای اسلامی درآمدند و در زیر پرچم اسلام به جای جنگ با یکدیگر علیه صلیبیان متحد شدند. بطور کلی می توان گفت عاملی که باعث نجات و رهایی شهرهای مسلمانان در جنگهای صلیبی شد وحدت نیروی مسلمان زیر پرچم اسلام و استفاده از توان این دین الهی برای استفاده بهینه از نیروی انسانی بود و اکنون نیز اتحاد اسلامی و اتکاء به دستورات اسلام بهترین عاملی است که می تواند حریم سرزمینهای اسلامی را در برابر حملات بیگانگان حفظ کند.

پي‌نوشت‌ها:

1- دانشجوی دکتری تاریخ اسلام.
2 - برای اطلاع بیشتر از فتوحات سلجوقیان در شام ر. ک. ( ابن قلانسی، 1983: 112؛ بنداری، 2536: 71؛ ابن عدیم، بی‌تا: 2/ 57)
3 - برای اطلاع بیشتر از خلفای فاطمی ر. ک. ( مقریزی، بی‌تا: 1/4 و ناصری طاهری، 1386: 20)
4 - درگیری بین تتش و قتلمش نمونه ای از این درگیری ها و شورش آتسز نمونه ای دیگر از این درگیری ها است
5 - برای اطلاع بیشتر از وضعیت دیوانسالاری ایران در عهد سلجوقی ر. ک. ( بویل، 1387 :5/ 223)
6- حکومت سلاجقه شام توسط تتش بن آلب ارسلان در شام با مرکزیت دمشق در سال 487 ه. ق. تشکیل شد و پس از مرگ سلطانشاه بن رضوان این حکومت به وسیله اتابکان بوری منقرض شد ر. ک. ( لین پول، 1389: 136، باسورث، 1381: 363)
7- برای اطلاع بیشتر از اتابکان موصل ر. ک. ( ابن واصل، 1383: 1/ 49 )
8- برای اطلاع بیشتر از سلسله اتابکان دمشق ر. ک. ( زنگی، 1993 : 25)
9- امرای ارتقی ترک دیاربکر از اعقاب ارتق بن اکسب، از رؤسای طایفه، دوگر، از ترکان غز، بودند. ارتق بن اکسب از طرف تتش فرماندار بیت المقدس شد. پسرانش بعد از وی در دیاربکر در اطراف ماردین و در حصن کیفا مستقر شدند. ایلغازی اول ابن ارتق به تدریج سرزمین‌های سلجوقیان را در آن ناحیه گرفت. وی رقیب نیرومند فرنگان در کنت‌نشین ادسا (الرّها) بود و در سال 515/ 1121 ( یا 516/ 1122) میافارقین را هم گرفت. از این‌زمان به بعد، دو شاخه اصلی از خاندان ارتقی پدید آمد، یکی از اعقاب سکمان اول در حصن کیفا و بعدا آمد و دیگری، اعقاب برادرش ایلغازی اول در ماردین و میافارقین، شاخه‌ای نیز در خرتپرت حکومت داشت که تابع ارتقیه حصن کیفا بود. این شاخه پس از نیم قرن حکمرانی به دست سلجوقیان روم برافتاد. ر. ک. ( لین پول، 1389: 148، باسورث، 1381: 378 )
10- حصن کیفا که به آن کیبا نیز گفته می شود شهر و قلعه ای بزرگ مشرف بر دجله بین آمد و جزیره ابن عمر از دیار بکر است که از دو سو به دجله راه دارد و دارای دیواری عظیم است. ( بغدادی، 1412 :1/ 407، حموی، 1995 :2/ 265 )
11- ماردین قلعه ای مشهور بر قله جزیره است مشرف بر دارا، دنیسر و نصیبین و در پایین آن روستایی بزرگ است. ( بغدادی، 1412 :3/ 1219، حموی، 1995 :5/ 39 )
12- حلب شهری بزرگ، گسترده، پر از خیرات، خوش آب و هوا، و حاصلخیز است که در روزگار ما مرکز « جند » ( قصبه ) قنسرین است. آب آشامیدنی مردم شهر از آب انبارهائی است که از باران پر می‌کنند. دم دروازه شهر رودخانه‌ای است که « قويق » خوانده می‌شود که در زمستان پر آب و در تابستان کم آب است. فاصله‌ها: از حلب تا قنسرین یک روز راه، تا معره دو روز راه، تا انطاکیه سه روز، تا رقه چهار روز، تا اثارب یک روز، تا توزین یک روز، تا منبج دو روز، تا بالس دو روز، تا خناصره دو روز، تا حماه سه روز، تا حمص چهار روز، تا حران پنج روز، تا لاذقّیة سه روز، تا جبله سه روز، تا طربلس چهار روز، تا دمشق نه روز راه است. ر. ک. ( حموی، 1995 :2/ 282 تا 290 )
13- صرخد شهری کوچک است و قلعه‌ای بلند دارد و درخت انگور در این موضع بسیارست. صرخد سرحد شام است از جانب بغداد، و تا بغداد ده روزه راه است. ر. ک. ( بغدادی، 1412 :2/ 838، حموی، 1995 :3/ 401)
14- عسقلان شهری در شام از توابع فلسطین بر ساحل دریا است بین غزه و جبرین که به آن عروس شام می گویند. ( بغدادی، 1412 :2/ 940، حموی، 1995 :4/ 122 )
15- از جمله آنها می توان به دبیس مزیدی اشاره کرد ر. ک. ابن واصل، 1383: 1/96
16- تل باشر دژی استوار و خوره‌ای گسترده در شمال حلب است که با حلب دو روز فاصله دارد. مردمانش مسیحی ارمنی‌اند. بیرونی بزرگ دارای بازارهای آباد و پرجمعیت دارد. ( حموی، 1995 :2/ 40 )
17- راوندان دژی استوار و خوره‌ای خوش آب و هوا و پر چمن و پر درخت از بخشهای حلب است. ( حموی، 1995 :3/ 19)
18- رها نام شهری در جزیره میان موصل و شام با فاصله شش فرسنگ است. ( حموی، 1995 :3/ 106)
19- عکا نام موضعی غیر از عکه بر ساحل شام. ( بغدادی، 1412 :2/ 952، حموی، 1995 :4/ 141)
20- از سال 521 ه. ق که سال تأسیس این سلسله بود تا سال 569 ه. که سال مرگ نور الدین محمود و جایگزین شدن دولت ایوبیان به جای اتابکان زنگی بود. ر. ک. ( ابی شامه، 1992: 1/ 185)
21 - حماه حماة نیز شهری بزرگ، پر برکت با نرخ‌های ارزان و خوش و بازارهای شلوغ است، که بارویی استوار روی آن را فرا گرفته و بیرون بارو شهری بزرگ است با بازارها و مسجد جامع مستقل در کنار رودخانه معروف به « عاصى » که بر آن چندین دولاب آب عاصی را به باغستانها می‌رساند و آب انبار جامع را پر می‌کند و این شهر بیرونی را بازار پائین می‌خوانند زیرا پائین‌تر از شهر است. و درون بارو را بازار بالا می‌نامند. ( بغدادی، 1412: 1/423؛ حموی، 1995: 2/300).
22 - که این امر با کمک متحدانش ارتقیان ماردین و حصن کیفا میسر شد. ( بارکر، بی تا: 157)
23 - برای اطلاع بیشتر از فتح دمشق به دست نور الدین ر. ک. ( قلانسی، 1983: 503)
24 - برای اطلاع بیشتر از حکومت داری نور الدین محمود زنگی ر. ک. ( الصلابی، 2006: 169)
25 - مطوعه از ریشه طوع، به کسانی اطلاق می‌شد که داوطلبانه گروه‌های نظامی تشکیل می‌دادند و ضمن دعوت مردم به فروع دین اسلام، در مرزهای اسلامی نیز به جنگ با کفار می‌پرداختند و چون این عمل، جهاد در راه خدا محسوب می‌شد نام غازیان نیز به آنان اطلاق شده است. ( ر. ک. مجهول، 1366: 153)
26 - این سلسله از اتابکان نسبتشان به طغتگین، اتابک امیر سلجوقی دمشق، دقاق بن تتش اول می‌رسد که پس از مرگ زودرس تتش دوم، ابن دقاق که کودک خردسالی بود، یگانه فرمانروای دمشق شد و سلسله‌ای از اتابکان را بنا نهاد که در آنجا نیم قرن دوام آورد. طغتگین و پسرش بوری توانستند با یک سیاست‌بازی ماهرانه قدرت خود را در برابر فاطمیان حفظ کنند و به موقع با صلیبیان فرنگی پیمانهایی منعقد سازند، اما به این موازنه‌های سیاسی خلفای عباسی و سلطانهای بزرگ سلجوقی در عراق به دیده قبول نمی‌نگریستند. از این‌رو، امرای بعدی بوری از سوی اتابکان زنگی سنی‌ مذهب جنگجوی موصل و حلب تحت فشار زیادی قرار گرفتند و اینان در سال 529/ 1135 به دمشق حمله کردند و در 549/ 1154 آخرین اتابک بوری مجبور به تسلیم پایتخت خود به نور الدین محمود بن زنگی شد. ( باسورث، 1381: 367)
27 - امرای ارتقی ترک دیاربکر از اعقاب ارتق بن اکسب، از رؤسای طایفه، دوگر، از ترکان غز، بودند. ارتق بن اکسب از طرف تتش فرماندار بیت المقدس شد. پسرانش بعد از وی در دیاربکر در اطراف ماردین و در حصن کیفا مستقر شدند. ایلغازی اول ابن ارتق به تدریج سرزمین‌های سلجوقیان را در آن ناحیه گرفت. وی رقیب نیرومند فرنگان در کنت‌نشین ادسا ( الرّها ) بود و در سال 515/ 1121 (یا 516/ 1122) میافارقین را هم گرفت. از این ‌زمان به بعد، دو شاخه اصلی از خاندان ارتقی پدید آمد، یکی از اعقاب سکمان اول در حصن کیفا و بعداً آمد و دیگری، اعقاب برادرش ایلغازی اول در ماردین و میافارقین، شاخه‌ای نیز در خرتپرت حکومت داشت که تابع ارتقیه حصن کیفا بود. این شاخه پس از نیم قرن حکمرانی به دست سلجوقیان روم برافتاد. ر. ک. ( لین پول، 1389: 148، باسورث، 1381: 378)
28 - دانشمندیه: مرکز قدرت دانشمندیه در اصل در شمال مرکز آناطولیا و کاپادوکیا تا مغرب و آنکارا و اطراف مراکزی چون توقات، آماسیه و سیواس بود. به این ترتیب، آنها بر راه شمالی نفوذ ترکمانان به فراسوی آسیای صغیر نظارت داشتند و حال آن‌که سلجوقیان روم بر راه جنوبی نظارت می‌کردند. ترکمان مؤسس این سلسله یعنی دانشمند، شخص ناشناخته‌ای است که به عنوان غازی در صحنه تاریخ در آناطولیا ظاهر می‌شود و در کاپادوکیا با جنگجویان جنگ صلیبی اول می‌جنگد، و نیز تا حدودی رقیب قلچ ارسلان اول سلجوقی است. در اوایل قرن ششم/ دوازدهم دانشمندیه دست‌کم به اندازه سلجوقیان روم قدرتمند بودند، و امیر غازی گمشتگین با ارمنیان در کیلیکیا و با فرنگان در ادسا ( الرها ) جنگید. پس از مرگ یغی بسن، قلچ ارسلان دوم سلجوقی چندین بار به مداخله در امور شاخه سیواس پرداخت، و سرانجام ذو النون را در 570/ 1174 کشت و سرزمین‌های او را گرفت. آخرین امیر دانشمندیه محمد به عنوان دست‌نشانده سلجوقیان در ملطیه حکومت می‌کرد، تا اینکه قلچ ارسلان دوم سلجوقی حکومت آنجا را در 573/ 1178 به دست گرفت. بنابر آنچه ابن بی‌بی مورخ آورده است، بقیه دانشمندیه به خدمت سلجوقیان درآمدند. ( لین پول، 1389: 138. باسورث، 1381: 415)
29- حکومت سلاجقه شام توسط تتش بن آلب ارسلان در شام با مرکزیت دمشق در سال 487 ه. تشکیل شد و پس از مرگ سلطانشاه بن رضوان این حکومت به وسیله اتابکان بوری منقرض شد ر. ک. ( لین پول، 1389: 136، باسورث، 1381: 363)
30 - یاروق بن ارسلان ترکمانی مقدم جمع زیادی از ترکمانان ساکن حلب بود و فرقه یاروقیه منسوب به وی است ( أبو الفداء، بی تا: 3/48 ) این فرقه توسط حکام منطقه برای جهاد علیه صلیبیان به خدمت گرفته می شدند(صلابی، 2006: 66) این فرقه در لشکرکشی سوم اسدالدین شیرکوه به مصر در سپاه نورالدین بودند ( ابن العدیم، 1996: 1/350 ) و در زمان صلاح الدین ایوبی نیز نقش مهمی در نبرد با صلیبیان داشتند( الکاتب الأصبهانی، 1987: 3 /130)
31 - ناوکیه و قرلو از اولین ترکمانانی بودندکه به جنوب شام مهاجرت کردند و به رویارویی با فاطمیان پرداختند ( زنگی، 1993: 207 )

منابع و ماخذ تحقیق:
1. ابرهارد مایر، هابز. (1371). جنگهای صلیبی/ ترجمه عبدالحسین شاهکار، شیراز، دانشگاه شیراز.
2. ابن اثیر جرزی، علی بن محمد بن محمد. ( بی تا ). التاریخ الباهر فی الدوله الاتابکیه بالموصل/ تحقیق عبدالقادر احمد طلیمات، قاهره، دارالکتب الحدیثة.
3. ابن شحنه، ابی الفضل محمد، تاریخ حلب، تعلیق ابوالیمن البترونی، محقق کیکواوئا، توکیو، institute for the study of languages and cultures of Asia and Africa 1990.
4. ابن العدیم، عمر بن أحمد العقیلی، ( بی تا ) بغیة الطلب فی تاریخ حلب/ تحقیق سهیل زکار، جلد 8، بی جا، دار الفکر.
5. ----------------------------، (1996)، زبدة الحلب فی تاریخ حلب/ تحقیق خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیة.
6. ابن قاضی شهبه، بدرالدین، (1971)، الکواکب الدریه فی السیره النوریه الریخ السلطان نورالدین محمود زنگی، تحقیق محمود زاید، بیروت، دارالکتب الجدید
7. ابن قلانسی، حمزة بن أسد بن علی بن محمد، أبو یعلی التمیمی. (1983). تاریخ دمشق لابن القلانسی/ تحقیق سهیل زکار، دمشق، دار حسان للطباعة والنشر.
8. ابن واصل، جمال الدین بن سالم، (1383)، تاریخ ایوبیان/ ترجمه پرویز اتابکی، جلد 1، تهران، علمی و فرهنگی.
9. أبو الفداء، عماد الدین إسماعیل بن علی بن محمود، ( بی تا ) المختصر فی أخبار البشر، جلد 3، قاهره، المطبعة الحسینیة المصریة.
10. ابی شامه، شهاب الدین عبدالرحمن، (1991)، عیون الروضتین فی اخبار الدولتین النوریه و الصلاحیه، تصحیح احمد البیسومی، جلد1، دمشق، منشورات وزاره الثقافه.
11. احمد عوض، محمد مونس. (2000). الحروب الصلیبیه العلاقات بین الشرق و الغرب، قاهره، عین للدراسات و البحوث الانسانیه و الاجتماعیه.
12. الحریری، احمد بن علی. (1371). تاریخ جنگهای صلیبی ترجمه الاعلام والتبیین فی الخروج الفرنج الملاعین علی دیار المسلمین، مترجم عبدالله ناصری طاهری، تهران، وزارت فرهنگ وارشاد.
13. بارکر، ارنست ( بی تا ) الحروب الصلیبیه/ ترجمه سید الباز العرینی، بیروت، دارالنهضه العربیه.
14. باسورث، ادموند کلیفورد. (1381). سلسله‌های اسلامی جدید راهنمای گاهشماری و تبارشناسی/ ترجمه فریدون بدره ای، تهران، مرکز باستان شناسی اسلام و ایران.
15. بغدادی، صفی الدین عبد المؤمن بن عبد الحق، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع، جلد1، بیروت، دار الجیل، 1412.
16. بنداری اصفهانی، فتح بن علی، (2536)، تاریخ سلسله سلجوقی/ ترجمه محمد حسین جلیلی، تهران بنیاد فزهنگ ایران.
17. بویل، جی. آ و دیگران، (1387)، تاریخ ایران کمبریج (ازآمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانیان)/ترجمه: حسن انوشه، جلد 5، تهران، امیرکبیر.
18. حموی بغدادی، یاقوت، معجم البلدان، جلد2 و 5، بیروت، دار الصادر، 1995.
19. ذکار، سهیل. (1995). مدخل الی التاریخ الحروب الصلیبیه، جلد1، دمشق، دارالفکر.
20. رانیسمان، استیون، (1386)، تاریخ جنگهای صلیبی/ترجمه منوچهر کاشف، جلد 2، تهران، علمی فرهنگی.
21. زنگی، جمال محمد حسن. (1993). اماره دمشق فی تالمرحله المبکره للحروب الصلیبیه488- 549ه.، کویت، بی نا
22. شبارو، عصام محمد. (1994). السلاطین فی المشرق العربی معالم دورهم السیاسی و الحضاری، بیروت، دار النهضه العربیه.
23. صلابی، علی محمد، (2007)، الدوله السلاجقه و بروز مشروع اسلامی لمقاومه التغلغل الباطنی و الغزو الصلیبی، صیدا، مکتبه العصریه.
24. ___________. (2006)، الدوله الزنکیه و نجاح المشروع الاسلامی بقیاده نورالدین محمود شهید فی مقاومه تغلغل الباطنی و الغزو الصلیبی، بیروت، دارالمعرفه.
25. عاشور، سعید عبد الفتاح. ( بی تا ). مصر و الشام فی عصر الایوبیین والممالیک، بیروت دارالنهضه العربیه.
26. عبادی، احمد مختار. ( بی تا ). فی التاریخ الایوبیین والممالیک، بیروت، دارالنهضه العربیه.
27. قلقشندی، احمد بن علی بن أحمد الفزاری ( بی تا ) صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء، جلد4، بیروت، دار الکتب العلمیة.
28. کاتب الأصبهانی، عماد الدین محمد بن محمد صفی الدین، (1987)، البرق الشامی/ تحقیق فالح حسین، جلد3و5، عمان – الأردن، مؤسسة عبد الحمید شومان،
29. -------------. (1389). طبقات سلاطین اسلام/ ترجمه عباس اقبال، تهران، اساطیر.
30. مجهول. (1377) تاریخ آل سلجوق در آناطولی/ تصحیح نادره جلالی، تهران، میراث مکتوب.
31. مجهول (1366)، تاریخ سیستان، مصحح ملک الشعرای بهار، تهران، پدیده خاور.
32. محسن حسین، محمد، (2003). الجیش الایوبی فی عهد صلاح الدین ترکیبه تنظیمه اسلحته بحریته و ابرز المعارک التی خاضها، اربیل، دار ئاراس لطباعه و النشر.
33. مقریزی، أحمد بن علی، ( بی تا ) اتعاظ الحنفاء بأخبار الأئمة الفاطمیین الخلفاء / تحقیق محمد حلمی محمد أحمد، جلد2، قاهره، المجلس الأعلی للشئون الإسلامیة - لجنة إحیاء التراث الإسلامی،
34. ناصری طاهری، عبدالله، (1383)، دولت فاطمیان در مصر، قم، حوزه و دانشگاه.
35. هولت، پی. ام. و لمتون، آن. ک. س، (1386) تاریخ اسلام پژوهش دانشگاه کیمبریج، مترجم احمد آرام، تهران، امیر کبیر.

/ج